बाळंतपणानंतर धुरी/शेगळी का दिली जाते? साहित्य, महत्त्व, फायदे!!

बाळंतपणानंतर धुरी किंवा शेगळी हा भारतीय पारंपरिक पद्धतींतील एक भाग आहे. यामध्ये विशिष्ट प्रकारचे औषधी पदार्थ जाळून त्यांच्या वाफेचा उपयोग केला जातो. याचा उपयोग मुख्यतः प्रसूतीनंतर स्त्रीच्या शरीरातील वेदना कमी करणे, सूज उतरवणे, आणि शरीराला उष्णता देण्यासाठी होतो.

बाळंतपणानंतर विश्रांती घेणे ही एक "स्वतःवरची गुंतवणूक" आहे. पूर्वजांनी आखून दिलेल्या या परंपरेत केवळ सामाजिक शहाणपणच नाही, तर आधुनिक विज्ञानालाही आधार आहे. त्यामुळे हा 40 दिवसांचा काळ आई आणि बाळासाठी अत्यावश्यक आहे, जो त्यांच्यासाठी दीर्घकालीन आरोग्य लाभ मिळवून देतो.भारतीय समाजात बाळंतपणानंतर बाळंतिणीला सव्वा महिना किंवा 40 दिवस घराबाहेर न पडण्याचा आणि कोणतेही काम न करण्याचा सल्ला दिला जातो. ही प्रथा केवळ सांस्कृतिक नाही तर त्यामागे एक वैद्यकीय आणि वैज्ञानिक आधारही आहे. आधुनिक विज्ञानानेही या प्रथेला एका प्रकारे समर्थन दिले आहे, कारण गर्भधारणेनंतर स्त्रीच्या शरीराला आणि मनाला विश्रांती आणि पुनरुत्थानासाठी विशिष्ट काळ लागतो.

धुरी/शेगळी म्हणजे काय?
धुरी (साधारण धूपासारखे) किंवा शेगळी ही एक आयुर्वेदिक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये औषधी वनस्पती, पानं, किंवा तेल जाळून त्यांच्या धुराचा वापर शरीराला उष्णता आणि आराम मिळवण्यासाठी केला जातो. प्रसूतीनंतर, विशेषतः ग्रामीण भागात, ही पद्धत सामान्यपणे वापरली जाते.

धुरी/शेगळीचे फायदे

1. शरीराला उष्णता पुरवते
प्रसूतीनंतर स्त्रीच्या शरीरात थंडावा येतो. धुरी किंवा शेगळीमुळे शरीराला आवश्यक उष्णता मिळते, ज्यामुळे सर्दी-खोकला होण्याची शक्यता कमी होते.

2. वेदना आणि सूज कमी करते
प्रसूतीनंतर पाठीच्या कंबरदुखी, सांधेदुखी, किंवा गुदद्वाराजवळील सूज ही सामान्य समस्या असते. धुरीमुळे रक्तप्रवाह सुधारतो आणि वेदना कमी होतात.

3. शरीराला आराम मिळतो
धुरीसाठी वापरले जाणारे औषधी पदार्थ मानसिक आणि शारीरिक ताण कमी करतात.

4. प्रसूतीनंतर गर्भाशय आकुंचनाला मदत होते
प्रसूतीनंतर गर्भाशय मूळ स्थितीत येण्यासाठी धुरी उपयोगी ठरते.

5. त्वचेसाठी फायदेशीर
उष्ण वाफेमुळे शरीरातील टॉक्सिन्स बाहेर टाकले जातात, ज्यामुळे त्वचेला नवं तेज प्राप्त होतं.

धुरी/शेगळीचे साहित्य
धुरी तयार करण्यासाठी खालील साहित्य वापरले जाते:

1. गवती चहा: शरीरातील सूज कमी करण्यासाठी उपयुक्त.
2. नीमची पाने: अँटीबॅक्टेरियल आणि अँटीफंगल गुणधर्मांसाठी.
3. हळद: शरीर स्वच्छ आणि निरोगी ठेवते.
4. जेष्ठमध: श्वसनमार्ग सुधारतो आणि सर्दी कमी होते.
5. तिळाचे तेल: उष्णता पुरवते आणि सांधेदुखी कमी करते.
6. गंधरस: वासाने मन शांत ठेवण्याचे काम करते.
7. बाळंत सोफ: गर्भाशयाला उष्णता देतो.
8. कापूर: रक्तप्रवाह सुधारतो.
9. जवस : उष्णतेसाठी उपयुक्त.
10. लाकडं किंवा कोळसा: धुरीसाठी गरम वाफ तयार करण्यासाठी.

धुरी/शेगळी कशी करावी?
साहित्य तयार करा:
सर्व साहित्य योग्य प्रमाणात एकत्र करा. हे साहित्य तांब्याच्या पातेल्यात किंवा मातीच्या शेगडीत जाळावे.

पद्धत:

• एका छोट्या पातेल्यात किंवा शेगडीत लाकडं/कोळसा पेटवा.
• वरील औषधी पदार्थ जाळा.
• तयार झालेल्या धुराचा वापर खालील प्रकारे करा:
• प्रसूतीनंतर पाठ, कंबर, किंवा सांध्यांवर धूर सोडावा.
• तोंड किंवा श्वासावाटे हलका धूर घेतल्यास श्वसनमार्ग स्वच्छ होतो.
• गर्भाशयाजवळील भाग उष्ण वाफेने उबदार केला जातो.

कालावधी:
प्रसूतीनंतर पहिल्या 40 दिवसांमध्ये धुरी घेणे फायदेशीर असते.
कारण गर्भधारणेदरम्यान गर्भाशय (गर्भपिशवी) मोठे होते, त्यात 500 पट वाढ होते. डिलीव्हरीनंतर गर्भाशयाला पुन्हा मूळ स्थितीत येण्यासाठी साधारणतः 6 आठवड्यांचा (सव्वा महिना) कालावधी लागतो. या काळात जर शारीरिक मेहनत किंवा काम केले गेले तर गर्भपिशवीवर दाब येऊन रक्तस्त्राव, सांधेदुखी किंवा इतर शारीरिक तक्रारी वाढू शकतात. म्हणूनच या काळात जास्त चालणे, वजन उचलणे किंवा कठोर काम टाळण्याचा सल्ला दिला जातो.

दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी 15-20 मिनिटे ही प्रक्रिया करावी.

प्रसूतीनंतर कोणासाठी उपयुक्त?
धुरी/शेगळी खालील प्रकारच्या स्त्रियांना उपयुक्त आहे:

• सामान्य प्रसूती झालेल्या स्त्रिया: या स्त्रियांना वेदना कमी करण्यासाठी आणि गर्भाशयाचे कार्य सुधारण्यासाठी.
• सर्जरी (सी-सेक्शन) नंतर: डॉक्टरांच्या सल्ल्याने हळूहळू धुरीचा उपयोग करू शकता.
• रक्तप्रवाह सुधारण्यासाठी: ज्यांना कंबरदुखी किंवा सांधेदुखीचा त्रास आहे.

कोणी धुरी घेऊ नये?
धुरी घेताना काही अटींचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे. खालील व्यक्तींनी धुरी टाळावी किंवा वैद्यकीय सल्ल्यानेच घ्यावी:

1. ताप किंवा संसर्ग असलेल्यांनी धुरी घेऊ नये.
2. सर्जरीची जखम ताजी असल्यास: धुरीचा ताप जखमेवर परिणाम करू शकतो.
3. अस्थमाचा त्रास असलेल्या स्त्रिया: धूर श्वासोच्छ्वासात अडथळा निर्माण करू शकतो.
4. अत्यंत सुकलेल्या किंवा कोरड्या त्वचेच्या स्त्रिया: धुरीमुळे त्वचा अधिक कोरडी होऊ शकते.
5. अत्यंत उष्ण हवामानात: उष्णतेचा त्रास होऊ शकतो.

सावधगिरी आणि टिप्स

धुरी घेताना काय टाळावे?

• धुरी करताना वाजवीपेक्षा अधिक वेळ धूर घेऊ नये.
• धुरी घेतल्यानंतर लगेच थंड पाणी पिऊ नये किंवा थंड वातावरणात जाऊ नये.
• फक्त वैद्यकीय किंवा पारंपरिक तज्ज्ञांच्या सल्ल्यानुसार धुरीची सामग्री निवडावी.

धुरी घेतल्यानंतर काय करावे?

1. आरामदायी वातावरणात काही वेळ विश्रांती घ्या.
2. शरीराला झाकून ठेवावे, विशेषतः थंड हवामानात.
3. तेल लावून हलका मसाज केल्यास शरीर अधिक आरामशीर वाटते.
4. आधुनिक दृष्टिकोन आणि आयुर्वेदातील महत्त्व
5. आधुनिक विज्ञानानुसार, धुरीमुळे शरीरातील रक्ताभिसरण सुधारते आणि सूज कमी होते. आयुर्वेदात याला विशेष महत्त्व आहे कारण यामुळे वायू दोष शांत होतो, जो प्रसूतीनंतर स्त्रियांमध्ये वाढतो.
6. धुरीमध्ये वापरण्यात येणारे औषधी घटक जीवाणू, विषाणू, आणि बुरशीचा नाश करण्यासाठी उपयुक्त असतात. यामुळे प्रसूतीनंतर शरीरात होणाऱ्या संक्रमणाचा धोका कमी होतो.

निसर्गोपचार आणि धुरीची आधुनिक रूपं
आजकाल धुरीच्या पारंपरिक पद्धतीबरोबरच आधुनिक उपकरणं देखील उपलब्ध आहेत. वाफेचे मशीन किंवा हर्बल ऑइलचा वापर करून ही प्रक्रिया सुलभ आणि सुरक्षितपणे करता येते.

बाळंतिणीसाठी 40 दिवसांचा काळ: धुरी घेण्याचे लाभ 

1. शरीराच्या सर्व अवयवांना विश्रांती मिळते.
2. मानसिक ताणतणाव कमी होतो.
3. बाळाची पोषणतत्त्वे आणि आरोग्य सुधारण्यासाठी आईला वेळ मिळतो.
4. संसर्ग होण्याचा धोका टळतो.
5. सांधेदुखी, पाठीचा त्रास आणि शारीरिक वेदना कमी होतात.

बाळंतपणानंतर धुरी/शेगळी ही स्त्रीच्या शरीरासाठी आणि मनासाठी फायदेशीर पारंपरिक उपचार पद्धत आहे. योग्य साहित्य, काळजी, आणि वैद्यकीय सल्ला घेऊन ही प्रक्रिया केल्यास ती मातेला शारीरिक आणि मानसिक बळकटी देते. मात्र, आधुनिक काळात डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसारच ही पद्धत वापरणे अधिक सुरक्षित ठरते.