बाळाचे पाचवी पूजन: प्रथा, कारणे आणि पारंपारिक दृष्टीकोन

भारतीय संस्कृतीत प्रत्येक महत्त्वाच्या टप्प्यावर पारंपरिक विधी आणि संस्कार असतात. त्यापैकी एक महत्त्वाचा विधी म्हणजे बाळाचे पाचवी पूजन. बाळाच्या जन्मानंतर पाचव्या दिवशी (किंवा काही ठिकाणी सहाव्या दिवशी) पाचवी पूजन केले जाते. हा विधी प्रामुख्याने बाळाच्या भविष्यातील आरोग्य, बुद्धी, आणि आयुष्यावरील देवीच्या (आराध्य दैवत) कृपेच्या उद्देशाने केला जातो. चला, या प्रथेचा इतिहास, कारणे आणि त्यामागील पारंपारिक दृष्टिकोन जाणून घेऊया.

पाचवी पूजन केवळ एक धार्मिक विधी नसून बाळाच्या आयुष्यात सुख-समृद्धी आणि आरोग्य यांची हमी देणारा एक पवित्र सोहळा आहे.

पाचवी पूजन म्हणजे काय?
पाचवी पूजन ही नवजात बाळाच्या जन्मानंतर पाचव्या दिवशी केली जाणारी एक पारंपरिक पूजा आहे. या दिवशी आराध्य दैवत असलेल्या देवीचे किंवा सतवाई देवी (भविष्य लिहिणारी देवी) पूजन करून, बाळाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी आशीर्वाद घेतला जातो. या विधीत एक पाट, कागद किंवा कपडा वापरून बाळाचे  भाग्य सतवाई देवी लिहुन जाते, असे मानले जाते. हा विधी मुख्यतः भारतातील विविध भागांमध्ये वेगवेगळ्या पद्धतींनी केला जातो.

पाचवी पूजन करण्याची प्रक्रिया:

पूजेच्या दिवशी बाळाला नवीन, सुती व आरामदायक कपडे परिधान करून त्याला सजवले जाते. काही ठिकाणी बाळाच्या हातावर काळा टिळा लावला जातो, जे वाईट नजरेपासून त्याचे संरक्षण करते.

घरातील स्वच्छ ठिकाणी, विशेषतः देवघरात किंवा बाळाच्या झोपण्याच्या जागी सुंदर रांगोळी काढली जाते. पूजेच्या ठिकाणी एक पाट ठेवून त्यावर हळद-कुंकू लावले जाते. देवतेसाठी आसन मांडून पूजा करण्यासाठी आवश्यक सामग्री तयार ठेवली जाते.

पाचवी देवीला साखर, खीर, लाडू, फळे आणि इतर गोड पदार्थ अर्पण केले जातात. काही ठिकाणी तांदळाच्या पिठाची प्रतिमा करून तिची पूजा केली जाते.

संपूर्ण कुटुंब एकत्र येऊन देवीची पूजा करतात आणि बाळाच्या आयुष्यात सुख, समृद्धी आणि चांगले आरोग्य लाभावे यासाठी प्रार्थना करतात. स्त्रिया ओवाळणी करतात आणि मंगलाष्टके म्हणतात.काही ठिकाणी बाळाच्या नावाचे औपचारिक नामकरणदेखील याच दिवशी केले जाते. नांव ठरवल्यानंतर, त्याचा पहिला उच्चार करून त्याचे कानावर घातले जाते.

पाचवी पूजनाचे ऐतिहासिक महत्त्व
भारतीय परंपरेनुसार, बाळाच्या जन्मानंतरच्या पहिल्या काही दिवसांमध्ये विशेष विधी आणि पूजाअर्चा केली जाते. बाळ जन्मल्यावर त्याच्या भाग्यात (नशिबात) काय लिहिले गेले आहे, हे सतवाई देवी किंवा ब्रह्मदेव ठरवत असल्याचे मानले जाते. या दिवशी देव-देवतांचे आशीर्वाद मिळावेत, म्हणून घरी पाचवी पूजन साजरे केले जाते. संस्कृत ग्रंथांमध्येही या पूजेचा उल्लेख आढळतो. वैदिक आणि धार्मिक ग्रंथांमध्ये सांगितले आहे की, पाचवी दिवशी बाळाच्या नशिबाची नोंद स्वर्गीय शक्ती करत असते, त्यामुळे त्या दिवशी घरात पवित्रता राखून विधी पार पाडला जातो.

पाचवी पूजन करण्याचे कारणे

• लोकश्रुतीनुसार, या दिवशी सतवाई देवी बाळाच्या भविष्यकाळाचे लेखन करते. त्यामुळे घरात स्वच्छता आणि सात्त्विकता ठेवून पूजाअर्चा केली जाते.
• पूर्वीच्या काळी, बाळाच्या जन्मानंतर पहिल्या काही आठवड्यांत आई आणि बाळ दोघेही अत्यंत नाजूक स्थितीत असत. त्यामुळे त्यांना वाईट शक्तींपासून आणि दृष्टिदोषापासून वाचवण्यासाठी पाचवी पूजा केली जाई.
• पाचवी पूजनामुळे बाळाच्या वाढीला सकारात्मक ऊर्जा मिळते, असे मानले जाते. घरात मंगल वातावरण निर्माण होते आणि सकारात्मक विचारांचा प्रसार होतो.
• पाचवी पूजनामध्ये सतवाई देवीला प्रसन्न करण्यासाठी मंत्रपठण आणि भजन केले जाते. यामुळे बाळाला चांगली बुद्धी, स्मरणशक्ती आणि विद्या प्राप्त होते, असा विश्वास आहे.

पाचवी पूजन करण्याच्या रीती वेगवेगळ्या प्रदेशांनुसार बदलतात. मात्र, यामध्ये काही समान बाबी असतात:

1) घराची स्वच्छता आणि पवित्रता राखणे
या दिवशी घराची संपूर्ण स्वच्छता करून पवित्र वातावरण तयार केले जाते.

2) बाळाच्या अंगणात किंवा खोलीत पूजन करणे
बाळाला स्वच्छ वस्त्रांमध्ये ठेवून त्याच्या झोपाळ्यावर किंवा पाळण्याजवळ पूजा केली जाते. काही कुटुंबांमध्ये बाळाच्या अंगणात हळद-कुंकू आणि अक्षता टाकून मंगल पूजा केली जाते.

3) विशेष पदार्थांचा नैवेद्य
या दिवशी देवीला नैवेद्य दाखवण्यासाठी विशेष पदार्थ बनवले जातात. त्यामध्ये गोड पदार्थ जसे की खीर, पुरणपोळी, शिरा किंवा गुळ-शेंगदाणा लाडू दिले जातात.

4) आशीर्वाद समारंभ
कुटुंबातील वडीलधारी मंडळी बाळाला आणि आईला आशीर्वाद देतात. काही ठिकाणी बाळाच्या हातावर सुवासिक उटी, चंदन आणि अक्षता लावतात.

5) हळदीकुंकू समारंभ
काही कुटुंबांमध्ये स्त्रिया एकमेकींना हळदी-कुंकू लावून पाचवी निमित्ताने शुभेच्छा देतात.

पाचवी पूजनाशी संबंधित काही लोककथा आणि श्रद्धा

• या दिवशी सतवाई देवी स्वतः बाळाच्या नशिबातील विद्या, सौख्य आणि सुख-समृद्धी ठरवते, असे मानले जाते. म्हणून या रात्री झोपण्याआधी देवीचे स्मरण करावे आणि सकारात्मक विचार करावेत.
• पाचवीच्या दिवशी बाळावर दृष्ट लागू नये म्हणून काही घरांमध्ये घराच्या मुख्य दारावर काळा डाग लावला जातो किंवा लिंब-मिरची टांगली जाते.
• या रात्री बाळाला एकटे झोपू देऊ नये, असे मानले जाते. काही ठिकाणी आई किंवा घरातील एखादी व्यक्ती बाळासोबत झोपते, कारण या रात्री त्याच्या भाग्यातील लेखन होत असते.
• आजच्या काळातही पाचवी पूजन साजरे केले जाते, मात्र त्याच्या पद्धती थोड्या बदलल्या आहेत. पूर्वीचा पारंपरिक विधी जरी कमी झाला असला, तरी अनेक पालक बाळाच्या नावाने शुभेच्छा लिहिण्याची प्रथा आजही पाळतात. तसेच, काहीजण या निमित्ताने गोडधोड पदार्थ करून कुटुंबासोबत आनंद साजरा करतात.

पाचवी पूजनाचे आरोग्यदृष्ट्या फायदे

1. पूजा आणि कुटुंबीयांच्या उपस्थितीमुळे आईला मानसिक आधार मिळतो.
2. बाळाला सकारात्मक ऊर्जा मिळते: शुभ मंत्र आणि वातावरण बाळाच्या आरोग्यासाठी हितावह ठरते.
3. बाळाच्या जीवनात सकारात्मक संस्कार रुजवण्याची संधी मिळते.

पाचवी पूजन ही केवळ धार्मिक प्रथा नसून बाळाच्या आयुष्याचा एक महत्त्वाचा सोहळा आहे. पारंपरिक श्रद्धेनुसार, हा दिवस बाळाच्या भविष्याची दिशा ठरवणारा असतो. तसेच, या निमित्ताने कुटुंब एकत्र येते, आनंद साजरा होतो आणि सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते. आधुनिक काळात या विधीला एक वेगळी रूपरेषा मिळाली असली, तरी त्यामागील उद्देश आणि महत्त्व आजही तेवढेच आहे.

पाचवी पूजन आपल्या संस्कृतीची महत्त्वपूर्ण परंपरा आहे आणि ती पुढील पिढ्यांपर्यंत पोहोचवणे हे आपल्या हातात आहे!