लहान मुलांमधील तिरळेपणा: कारणे, लक्षणे आणि प्रभावी उपचार

तिरळेपणा जन्मजातही असतो आणि नंतरही येऊ शकतो. तिरळेपणा (Strabismus) म्हणजे डोळ्यांची असमतोल स्थिती, ज्यामध्ये डोळे एका रेषेत केंद्रित होत नाहीत. यामुळे एकाच वेळी दोन्ही डोळ्यांनी एकसारखा फोकस होण्यास अडथळा येतो. तिरळेपणा हा लहान मुलांमध्ये अधिक सामान्यतः दिसून येतो जर तुम्हाला मुलाच्या डोळ्यांमध्ये गडबड जाणवत असेल, तर तज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. लवकर उपचार केल्यास मुलाची दृष्टी सुधारण्याची शक्यता जास्त असते. योग्य निदान आणि उपचारांद्वारे त्यावर उपाय केला जाऊ शकतो.

तिरळेपणा म्हणजे काय?
तिरळेपणा, ज्याला इंग्रजीत "Strabismus" असे म्हणतात, हा डोळ्यांच्या हालचालींशी संबंधित एक समस्या आहे. या स्थितीत मुलाचे दोन्ही डोळे एकाच दिशेने पाहत नाहीत, म्हणजेच एक डोळा सरळ दिशेने असतो, तर दुसरा डोळा आत, बाहेर, वर किंवा खाली वळलेला असतो. हा विकार जन्मजात किंवा नंतरच्या आयुष्यात कोणत्याही वयात होऊ शकतो.

तिरळेपणाची कारणे
तिरळेपणाच्या विविध कारणांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

जनुकीय प्रभाव (Genetic Factors):
कुटुंबात तिरळेपणाचा इतिहास असल्यास मुलांमध्ये हा विकार होण्याची शक्यता जास्त असते.

डोळ्यांच्या स्नायूंची कमजोरी (Weak Eye Muscles):
डोळ्यांना हालवणाऱ्या सहा स्नायूंपैकी एक किंवा अधिक स्नायू योग्यरित्या काम करत नाहीत.

मेंदूचा विकास (Brain Development Issues):
डोळ्यांच्या हालचाली नियंत्रित करणाऱ्या मेंदूच्या भागामध्ये दोष असल्यास तिरळेपणा होऊ शकतो.

कायमचे दुर्बल दृष्टी (Uncorrected Vision Problems):
अतीजवळदृष्टी (Hyperopia), अतीदूरदृष्टी (Myopia), किंवा असमत्रदृष्टी (Astigmatism) यांसारख्या स्थितींमुळे तिरळेपणा निर्माण होऊ शकतो.

आजार व इजा (Infections and Injuries):
मस्तिष्कज्वर (Meningitis), ट्रॉमा, किंवा जन्माच्या वेळी झालेली समस्या ही कारणे देखील जबाबदार ठरू शकतात.

ताणतणाव (Neurological or Physical Stress):
काही न्यूरोलॉजिकल समस्यांमुळे देखील डोळ्यांची हालचाल विसंगत होऊ शकते.

तिरळेपणाची लक्षणे
तिरळेपणा सहजपणे ओळखता येतो. त्याची प्रमुख लक्षणे पुढीलप्रमाणे आहेत:

डोळ्यांचे एकत्र न हालणे (Misalignment of Eyes):
एका डोळ्याने सरळ पाहिले जात असताना दुसरा डोळा वेगळ्या दिशेने वळलेला असतो.

दृष्टी गडबड (Blurred or Double Vision):
तिरळेपणा असल्यास मुलाला दोन वस्तू दिसू शकतात (Double Vision).

डोळे मिचकावणे (Squinting):
मुलं डोळ्यांवर ताण देऊन वस्तू पाहण्याचा प्रयत्न करतात.

डोळ्यांचे अती थकणे (Eye Strain):
वाचन किंवा जवळच्या कामांनंतर डोळ्यांना थकवा जाणवतो.

डोळे चोळणे (Frequent Rubbing of Eyes):
डोळ्यांतील ताण कमी करण्यासाठी मुले वारंवार डोळे चोळू शकतात.

तिरळेपणाचे प्रकार
तिरळेपणा विविध स्वरूपात दिसतो. मुख्य प्रकार पुढीलप्रमाणे आहेत:

1. आत वळलेला डोळा (Esotropia) :यामध्ये एक डोळा आतल्या बाजूला वळतो.
2. बाहेर वळलेला डोळा (Exotropia) :एक डोळा बाहेरच्या बाजूला वळतो.
3. वर वळलेला डोळा (Hypertropia) :एका डोळ्याची हालचाल वरच्या दिशेने असते.
4. खाली वळलेला डोळा (Hypotropia) :एका डोळ्याची हालचाल खालच्या दिशेने असते.

डोळ्यांचा ताळमेळ अधूनमधून बिघडतो (Intermittent Strabismus)

उपचार पद्धती
तिरळेपणावर योग्य वेळी उपचार केल्यास चांगले परिणाम दिसून येतात. यासाठी खालील उपचार पद्धती उपयोगी ठरतात:

1. चष्म्याचा वापर (Corrective Glasses):
अतीदूरदृष्टी किंवा अतीजवळदृष्टी असल्यास डॉक्टर योग्य चष्मा सुचवतात.
यामुळे डोळ्यांच्या हालचालींमधील विसंगती कमी होते.
2. डोळ्यांचा व्यायाम (Eye Exercises):
डोळ्यांच्या स्नायूंना बळकट करण्यासाठी तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली व्यायाम केला जातो.
उदा. "पेन पॅन्सिल पुश-अप" व्यायाम, जिथे मुलाला पेनकडे लक्ष केंद्रित करायला सांगितले जाते.
3. डोळ्यावर पट्टी लावणे (Patching Therapy):
ज्या डोळ्यात कमी ताकद आहे त्याचा वापर करण्यासाठी आरोग्यदायी डोळ्यावर पट्टी लावली जाते.
4. उपचार (Medications):
डोळ्यांची हालचाल सुधारण्यासाठी काहीवेळा औषधे दिली जातात.
5. बोटॉक्स थेरपी (Botox Therapy):
डोळ्याच्या स्नायूंमधील ताण कमी करण्यासाठी बोटॉक्स इंजेक्शन दिले जाते.
6. शस्त्रक्रिया (Surgery):
डोळ्यांच्या स्नायूंमध्ये बदल करण्यासाठी शस्त्रक्रिया केली जाते.
यामुळे डोळ्यांचा समतोल साधला जातो.
7. ऑक्युलर थेरपी (Vision Therapy):
तिरळेपणा कमी करण्यासाठी विविध दृश्य उपचारांचा वापर केला जातो.

घरी काळजी घेण्याचे उपाय
डोळ्यांच्या हालचालींवर लक्ष ठेवा:

मुलाच्या डोळ्यांच्या हालचाली निरीक्षण करा. काही गडबड जाणवल्यास तत्काळ डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.

पोषणयुक्त आहार:

1. डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी व्हिटॅमिन A, C, आणि E ने समृद्ध आहार द्या.
2. गाजर, पालक, संत्री, आणि अक्रोड यांचा समावेश करा.
3. डोळे थकणार नाहीत याची काळजी घ्या:

मुलांना सतत टीव्ही पाहणे किंवा मोबाईल वापरण्यापासून दूर ठेवा.

मुलांना खेळात गुंतवा:

बॉल पकडणे, फुगे फोडणे यांसारखे खेळ डोळ्यांच्या समतोलासाठी उपयुक्त ठरतात.

डॉक्टरांचा सल्ला कधी घ्यावा?
खालील परिस्थितींमध्ये त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्या:

1. डोळे सतत तिरके दिसत असल्यास.
2. मुलाला डोळ्यात ताण जाणवत असल्यास.
3. डोळ्यांच्या हालचाली विसंगत असल्यास.
4. दृष्टी कमी झाल्यास किंवा डोळ्यात वेदना असल्यास.

पूर्वसूचना आणि प्रतिबंध

• लवकर निदान:जन्मापासूनच डोळ्यांच्या आरोग्याची तपासणी करून संभाव्य तिरळेपणा ओळखणे महत्त्वाचे आहे.
• डोळ्यांची काळजी:लहान वयात डोळ्यांचे योग्य व्यायाम व उपचार घेणे फायदेशीर ठरते.
• पालकांचे योगदान:मुलांना डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी योग्य सवयी लावून द्या.

तिरळेपणा हा डोळ्यांशी संबंधित सामान्य परंतु गांभीर्याने घेतला जाणारा विकार आहे. योग्य वेळी निदान व उपचार केल्यास तिरळेपणा सहजपणे नियंत्रित करता येतो. पालकांनी मुलांच्या डोळ्यांच्या आरोग्याची काळजी घेतली, योग्य आहार दिला, आणि तज्ञांचा सल्ला घेतला तर मुलांचे डोळे निरोगी व सुदृढ राहतील.

जर तुम्हाला आणखी तांत्रिक माहिती किंवा तिरळेपणावर अधिक उपचार पद्धती जाणून घ्यायच्या असतील, तर तज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.